της Ελισσάβετ Σπυρίδου
διαβάστε το πρώτο μέρος του άρθρου εδώ
Τα κοινά μπορούν να υπάρξουν χωρίς τον καπιταλισμό. Αντιθέτως, ο καπιταλισμός φαίνεται πως αδυνατεί να υπάρξει χωρίς τα κοινά. Ο καπιταλισμός διαμορφώνεται αρχικά χάρη στη βίαιη κίνηση της πρωταρχικής συσσώρευσης, την αρπαγή και την περίφραξη των κοινών. Ο τρόπος γέννησής του όχι μόνο δεν αποτελεί μια θλιβερή ανάμνηση ενός απάνθρωπου μακρινού πια παρελθόντος, αλλά προμηνύει τη συγκαλυμμένη φύση του - τη διαρκή ανάγκη για νέους γύρους αρπαγής.
1. Καπιταλιστικά/Αντικαπιταλιστικά κοινά (G. Caffentzis)
Η Midnight Notes Collective (ΜΝΤ - Συλλογικότητα των Μεσονύκτιων Σημειώσεων,1992) με τον όρο «νέες περιφράξεις» αναδεικνύει αυτή την διαρκή κίνηση, αυτή τη σχέση κοινών-κεφαλαίου που μας θυμίζει δραματικά τη σχέση ζωντανής εργασίας - κεφαλαίου.
Ο George Caffentzis μέλος της ΜΝΤ επισημαίνει πως η ανανέωση του ενδιαφέροντος για την έννοια «των κοινών» αφορά τη προσπάθεια διάσωσης του καπιταλισμού από τις αναπόδραστες αντιφάσεις του :
«.. ποιοι θα δεσµεύονταν να υπερασπιστούν την καπιταλιστική κοινωνία «µέχρι θανάτου», εάν ο καθένας ενεργούσε ως ένα τέλειο νεοφιλελεύθερο ον που έχει ως στόχο να µεγιστοποιήσει τις δικές του/τις ιδιωτικές λειτουργίες;» αναρωτιέται (1).
Ο άγριος ατομικισμός που πρεσβεύει ο νεοφιλελευθερισμός, όταν τείνει να γίνει πράξη, αποδεικνύεται ως ο χειρότερος εχθρός του καπιταλισμού. Το «όριο του Μίδα» είναι ο όρος που χρησιμοποιεί για να αποδώσει την κρίση που προκαλείται από τη γενικευµένη «έλλειψη πίστης».
Την ίδια περίοδο, τις δεκαετίες του 1980 και 1990 σημειώνεται επίσης αναβίωση των κοινών με αντικαπιταλιστική προοπτική και αποδίδεται στη κρίση του σοσιαλισµού, του κοµµουνισµού και στους εθνικισµούς του τρίτου κόσµου. Το κίνημα των αντικαπιταλιστικών κοινών φέρνει στο προσκήνιο παραδείγματα προ-καπιταλιστικών κοινών εκτός «επίσημης οικονομίας» - που αφορούν ακόμα σήμερα την επιβίωση εκατομμυρίων ανθρώπων - αλλά και παραδείγματα νέων κοινών, όπως τα ψηφιακά κοινά. Αποκαλύπτεται ένας κόσμος που δεν έχει αφομοιωθεί από το κράτος και την αγορά. Συγχρόνως, η έννοια διευρύνεται για να συμπεριλάβει νέες περιοχές όπως η γλώσσα, τα απορρίμματα, το χρήμα, κλπ. Το πεδίο των κοινών αποκτά μεγάλη δημοτικότητα και χαρακτηρίζεται από εξίσου μεγάλη σύγχυση.
Η εφαρμογή του νεοφιλελεύθερου δόγματος μετά τη δεκαετία του '70 έθεσε ως στόχο την αντιστροφή της αυξανόμενης δύναμης των εργατών και την άρση της νομικής προστασίας που είχαν επιτύχει πολλά κράτη ενάντια στη δύναμη του ξένου κεφαλαίου μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο. Οργανώθηκε μια σταδιακή επανεμπορευματοποίηση όλων των δημόσιων αγαθών και υπηρεσιών στο όνομα της διάσωσης της οικονομίας (του καπιταλισμού). Αντίστοιχα, σε όλο τον πρώην αποικιακό κόσµο η Παγκόσµια Τράπεζα επιτέθηκε στα αγροτικά κοινά µετατρέποντας την κοινή γη (όχι την κρατική αλλά την κοινή) σε ιδιωτική ιδιοκτησία, χρησιμοποιώντας το βολικό επιχείρημα της «τραγωδίας των κοινών» του Garrett Hardin που συζητήσαμε παραπάνω.
Τα Προγράµµατα ∆οµικής Αναπροσαρµογής την περίοδο της Κρίσης Χρέους πυροδοτούν εξεγέρσεις και ένοπλους αγώνες σε πολλές χώρες της Αφρικής και της Λατινικής Αµερικής οδηγώντας σε προσπάθειες διαφορετικής προσέγγισης. Το 1992 στην Έκθεση Παγκόσµιας Ανάπτυξης (World Development Report) - το από το 1978 ετήσιο θεματικό περιοδικό ναυαρχίδα της Παγκόσμιας Τράπεζας που καταβάλει μεγάλη προσπάθεια να εμφανίζεται επιστημονικό και ανεξάρτητο - οι συγγραφείς επισημαίνουν την υπεροχή των Αφρικανικών Κοινών για την βέλτιστη διαχείριση των πόρων.
Ήδη το 1987 ο Robert Wade (Αυστραλοαγγλοαμερικανός, πολιτική οικονομία και ανάπτυξη), ερευνητής της Παγκόσμιας Τράπεζας (1984-88) στο άρθρο του «Η διαχείριση των πόρων κοινής ιδιοκτησίας : συλλογική δράση ως εναλλακτική στην ιδιωτικοποίηση ή την κρατική ρύθμιση» (2), έχοντας διεξάγει επιτόπιες έρευνες σε Ιταλία, Ινδία, Κορέα, Ταϊβάν και την Νήσο Πιτκαίρν, αναδεικνύει τις δυνατότητες των κοινών ως αποτελεσματικών θεσμών.
Ο Robert Wade στο άρθρο του «Τελική αναμέτρηση στην Παγκόσμια Τράπεζα» (3), 2001 αναλύει την εξάρτηση της Παγκόσμιας Τράπεζας και άρα και του περιοδικού WDR από την Ουάσινγκτον.
2. «Plan B» του καπιταλισμού
Ο Caffentzis παρακολουθεί την παράλληλη κίνηση που συντελείται : αφενός νέες περιφράξεις, νέες προσπάθειες διαχωρισμού των εργατών από τα μέσα επιβίωσής τους, αφετέρου επιμελής διερεύνηση εναλλακτικής οδού μέσω της εκμετάλλευσης των κοινών ως μεταβατικού θεσμού.
«Ακριβώς όπως το κεφάλαιο µπορεί να διεκδικεί τις παραγωγικές δυνάµεις της συνεργασίας χιλιάδων εργατών, µπορεί επίσης να απορροφήσει τις κοµµουναλιστικές δυνάµεις (communal powers) από τις οργανώσεις «διαχείρισης» των πόρων κοινής δεξαµενής (common-pool resource).» (4)
Όταν λοιπόν η υπερεκμετάλλευση θα έχει οδηγήσει στη καταστροφή της γης και σε εξεγέρσεις των ακτηµόνων, η καθεστηκυία τάξη θα μπορέσει να καταφύγει στην «αξιοποίηση» των κοινών. Αποκαλεί αυτό το σχέδιο «Plan B».
Να θυμήσουμε πως το 1987 ο Robert Wade, υπάλληλος της Παγκόσμιας Τράπεζας σε σχετική μελέτη του απαριθμεί τις προϋποθέσεις μιας επιτυχούς οργάνωσης στη διαχείριση ΠΚΔ. (5). Οι ομοιότητες με τις αρχές της Ostrom είναι κάτι παραπάνω από προφανείς. Ολοκληρώνει το άρθρο του προτρέποντας τις κυβερνήσεις να δημιουργήσουν τις κατάλληλες συνθήκες ώστε να αξιοποιηθεί ο κοινοτικός τρόπος διαχείρισης όπως του αναλογεί :
«...όπου μια συνθήκη φαίνεται πολλά υποσχόμενη για συλλογική δράση βάση των παραπάνω κριτηρίων, οι κρατικοί αξιωματούχοι θα πρέπει να αντιμετωπίσουν αυτή την εναλλακτική με την ίδια σοβαρότητα που αντιμετωπίζουν και τις άλλες δύο [κράτος και αγορά].»
«Ένας καλός λόγος για να πάρει κανείς στα σοβαρά την συλλογική δράση είναι πως πιθανόν να αποδειχθεί πολύ φθηνότερη για τον κρατικό προϋπολογισμό από ότι οι άλλες δύο.»
«Η κυβέρνηση μπορεί να βοηθήσει αυτά τα τοπικά συστήματα παρέχοντας ένα νομικό πλαίσιο, ίσως και τεχνική βοήθεια. Το νομικό πλαίσιο θα πρέπει να καθιστά δυνατό για τις τοπικές οργανώσεις συλλογικής δράσης να αποκτούν νομικά δεσμευτική αναγνώριση της ταυτότητας και των δικαιωμάτων τους εντός της κοινωνίας,...» (6)
Δεν χρειάστηκε να περιμένει πολύ για να δει τις προτροπές του να υλοποιούνται. Το 1989 στη Γενεύη, η Σύμβαση Αρ. 169 για τους «Ιθαγενείς λαούς και τις φυλές στις ανεξάρτητες χώρες» του Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας (ΔΟΕ) αναγνωρίζει τα δικαιώματά τους να διαθέτουν τον έλεγχο των θεσμών τους, των μορφών συμβίωσης και οικονομικής ανάπτυξης μέσα στο θεσμικό πλαίσιο δικαίου των κρατών στα οποία ζουν. Η συνθήκη αυτή ανοίγει το δρόμο για την Διακήρυξη του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα των Ιθαγενών Λαών που θα υπογραφεί το 2007 :
«Επιπλέον δίνεται έμφαση στην «επείγουσα ανάγκη σεβασμού και προβολής των εγγενών δικαιωμάτων των ιθαγενών λαών που απορρέουν από τους τρόπους οργάνωσης της ζωής μας (πολιτικούς, οικονομικούς και κοινωνικούς) καθώς και από τον πολιτισμό, τις πνευματικές μας παραδόσεις, την ιστορία και τις αντιλήψεις μας για τη ζωή» και ιδιαίτερα τα δικαιώματά μας στη γη, τις περιοχές μας και τους φυσικούς μας πόρους.» (7)
Έχουν προηγηθεί μακροχρόνιοι και αιματηροί αγώνες από τους ιθαγενείς πληθυσμούς ανά τον κόσμο για την διεκδίκηση αυτών των δικαιωμάτων. Δεν θα μπορούσαμε να μην σημειώσουμε τη χρονική στιγμή που συμβαίνει η δικαίωση - τη σύμπτωση με τη συνειδητοποίηση Διεθνών Οργανισμών της αποτελεσματικότητας των κοινών :
«Μόλις αναγνωρίζεται από τις εταιρείες αυτή η παραγωγικότητα των κοινών, µπορεί να σχεδιαστούν οι µεγαλύτερες δυνατότητες του καπιταλισµού. Αυτό είναι ακριβώς που η Παγκόσµια Τράπεζα θεωρεί ως τον σκοπό της υποστήριξής της στη «κοινοτική διαχείριση των πόρων» (ενώ παραµένει σταθερή η εκµετάλλευση στο συνολικότερο µακροεπίπεδο του νεοφιλελεύθερου µοντέλου). Πράγµατι, η Παγκόσµια Τράπεζα περιλαµβάνει πλέον σε τακτική βάση «οµάδες διαχείρισης κοινής ιδιοκτησίας» µεταξύ των οργανώσεων της «κοινωνίας των πολιτών», την οποία όλο και περισσότερο ενδιαφέρεται να υποστηρίξει. Φυσικά, αυτοί οι οργανισµοί των κοινών θα πρέπει να ενσωµατωθούν στο πολύ µεγαλύτερο σχέδιο, του να είναι ο πλανήτης ασφαλής για τον νεοφιλελευθερισµό. Πράγµατι, η ενσωµάτωση από την Παγκόσµια Τράπεζα της κοινής ιδιοκτησίας στην κυριαρχία της έχει επιταχυνθεί από το 1992. Το 1995 ίδρυσε την «Οµάδα ∆ιαχείρισης Πόρων Κοινής Ιδιοκτησίας» (Common Property Resource Management Group - CPRNet)»...»(8)
Η Παγκόσμια Τράπεζα πράγματι «παίρνει στα σοβαρά» την παραγωγικότητα των κοινών και μεθοδεύει προσεκτικά την αφαίμαξή τους.
3. H "Σύνοδος της Γης" : Διάσκεψη του ΟΗΕ για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη
Είναι σημαντικό να σημειώσουμε πως την ίδια χρονική περίοδο (1992) πραγματοποιείται στο Ρίο ντε Τζανέιρο, με τη συμμετοχή ηγετών από περισσότερες από 100 χώρες, η Διάσκεψη του ΟΗΕ για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη, γνωστή ως η "Σύνοδος της Γης". Ήταν η μεγαλύτερη διακυβερνητική συνάντηση στην ιστορία, που κατέληξε στη Ατζέντα 21, ένα σχέδιο δράσης για την αειφόρο ανάπτυξη. Η Ατζέντα 21 βασίστηκε στην έκθεση της Παγκόσμιας Επιτροπής για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη του ΟΗΕ (UN Commission on Environment and Development) με επικεφαλής την Πρωθυπουργό της Νορβηγίας Γκρο Χάρλεμ Μπρούτλαντ που είχε συσταθεί σαν σώμα το 1983 και ολοκλήρωσε την έρευνά της το 1987, οπότε και δημοσιεύθηκε στο - γνωστό πλέον - βιβλίο "Our Common Futrue" (Το κοινό μας μέλλον) (Oxford University Press). Στην έκθεση αυτή αναφέρεται για πρώτη φορά ο όρος «αειφόρος ανάπτυξη». H Μπρούτλαντ είναι μέλος της Λέσχης της Μαδρίτης (Club of Madrid),, αδελφή οργάνωση της Λέσχης της Ρώμης (Club of Rome), ενώ το 2007 τέλεσε σύμβουλος της Pepsi Cola.
«Η αειφόρος ανάπτυξη δεν ήρθε προς ψήφιση ως νομοθεσία σε κανένα εθνικό κοινοβούλιο. Ο σχεδιασμός της ξεκίνησε με μια απευθείας ανάθεση στην Επιτροπή Μπρούτλαντ. Επεκτείνεται έκτοτε με τη μορφή ενός top down συστήματος, μέσω εργαλείων που βρίσκονται μακριά από τον κοινοβουλευτικό έλεγχο. Υποστηρίζεται από μηχανισμούς προώθησης, διαρθρωτικά προγράμματα και χρηματοδοτήσεις. Τα προγράμματα Διαρθρωτικής Προσαρμογής αποκλείουν τη συμμετοχή των αιρετών αντιπροσώπων στη λήψη αποφάσεων. Οι χρηματοδοτήσεις χειραγωγούν τις επιλογές του πολίτη.» (9)
4. Ατζέντα 21 : αειφόρος ανάπτυξη
Η Ατζέντα 21 που υπογράφηκε στη Διάσκεψη του Ρίο (1992) αποτελεί ένα παγκόσμιο σχέδιο δράσης για τη βιώσιμη ανάπτυξη. Στη διαμόρφωση της Ατζέντα 21 εμπλέκεται ενεργά η Λέσχη της Ρώμης, μια δεξαμενή σκέψης με αντικείμενο το μέλλον της ανθρωπότητας ενώπιον των περιβαλλοντικών προκλήσεων και την αντιμετώπιση του υπερπληθυσμού. Επιφανή μέλη της Λέσχης της Ρώμης ανήκουν σε βασιλικές οικογένειες και στην οικογένεια Rockeffeler.
Στο συνέδριο αυτό υπογράφηκαν διάφορα Ντοκουμέντα μεταξύ αυτών η επονομαζόμενη Agenda 21. Στις 350 σελίδες της αναγράφονται τα κεντρικά σημεία που αφορούν στην αντιμετώπιση των βασικών προβλημάτων του 21ου αιώνα σχετικά με την αειφόρο ανάπτυξη και τη σύνδεσή τους με το περιβάλλον, καθώς και τρόποι με τους οποίους η διεθνής κοινότητα θα πρέπει να αντιδράσει, έτσι ώστε να αντιμετωπιστούν τα φλέγοντα ζητήματα.
Το ντοκουμέντο για την Agenda 21, το οποίο αποτέλεσε την απαρχή για την εφαρμογή της αειφόρου και βιώσιμης ανάπτυξης ως ολοκληρωμένου εναλλακτικού κοινωνικού, οικονομικού και περιβαλλοντικού μοντέλου, για τον 21ο αιώνα, υπογράφηκε από 178 χώρες (μεταξύ αυτών και από την Ελλάδα, Μητσοτάκης και George W. Bush για τις ΗΠΑ, 1992). Ενός μοντέλου όπου το περιβάλλον υφίσταται αποκλειστικά ως καπιταλιστική αναπτυξιακή στρατηγική.
«Το άρθρο 24 παρ.1 [του Ελληνικού Συντάγματος] προβλέπει ένα περιορισμό που αφορά την κρατική παρέμβαση. Με το εδάφιο “στο πλαίσιο της αειφορίας” περιορίζονται οι παρεμβατικές ικανότητες του κράτους. Τα μέτρα που το κράτος υποχρεούται να λαμβάνει πρέπει να είναι πάντα σύμφωνα με την αειφόρο ανάπτυξη, όπως αυτή ερμηνεύεται από τις εκάστοτε συνθήκες.»
«Το άρθρο 24 παρ.1 οριοθετεί την οικονομική πολιτική της χώρας...Και επειδή η αειφόρος ανάπτυξη είναι ένα οικονομικό σύστημα, το κράτος αποκλείει για πάντα κάθε εναλλακτικό σύστημα...Κάθε οικονομικό σύστημα που δεν έχει αειφορικά χαρακτηριστικά, θα μπορεί να προσβληθεί προληπτικά ή κατασταλτικά. Οι υπόλοιπες μορφές ανάπτυξης, όσες υπήρχαν και όσες τυχόν ακόμη προταθούν είναι εξ ορισμού αντισυνταγματικές (!).» (10)
Ο όρος «αειφόρος ανάπτυξη», ως ευφυής επινόηση, επέτρεψε την ειρηνική, αθόρυβη και ταυτόχρονη επιβολή, σε παγκόσμιο επίπεδο, της λογικής της πλήρους εμπορευματοποίησης του περιβάλλοντος, χάρη σε χρηματοοικονομικά εργαλεία όπως το εμπόριο ρύπων, την οικονομική αποτίμηση και μετρησιμότητα των φυσικών πόρων, την ιδιωτική διαχείριση των κοινοχρήστων.
«Από το 1992, εξάλλου, η Σύνοδος Κορυφής του Ρίο για τη Γη διευκρινίζει ότι τα μέτρα που λήφθηκαν για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής δεν θα έπρεπε να συνιστούν λανθάνοντα περιορισμό στο διεθνές εμπόριο (αρχή 12 της Διακήρυξης του Ρίο σχετικά με το περιβάλλον και την ανάπτυξη). Οι δυνατές θεραπείες για την κλιματική αποσταθεροποίηση οφείλουν να υποτάσσονται στο εξής στην επικράτηση της ηγεμονίας της αγοράς.» (11)
«Όλα συμβαίνουν ως εάν αυτό που έπρεπε να προστατευτεί από την κλιματική απειλή να ήταν κατ’ αρχάς η απελευθέρωση του εμπορίου και η εξάπλωση της παγκόσμιας οικονομίας.» (12)
Αφενός, λοιπόν, τα κοινά χάρη στα προγράμματα της Παγκόσμιας τράπεζας «αξιοποιούνται» για τη «διάσωση» του καπιταλισμού, αφετέρου συντελείται η συγκαλυμμένη αρπαγή των κοινών μέσα από τον Δούρειο ίππο της μέριμνας για το περιβάλλον και την κλιματική αλλαγή.
- G. Caffentzis, Το Μέλλον των «Κοινών»: Νεοφιλελεύθερο Plan B ή Πρωταρχική Αποσυσσώρευση του Κεφαλαίου, σελ 1, https://www.rebelnet.gr/
- R. Wade, The management of common property resources: collective action as an alternative to privatisation or state regulation, Cambridge Journal of Economics, 1987), Agriculture and Rural Development Department, The World Bank, and Institute of Development Studies, University of Sussex, http://www2.econ.iastate.edu/classes/tsc220/hallam/CommonPropertyResourcesWade.pdf
- Robert Wade, Showdown at the World Bank, New Left Review 7, January-February 2001, https://newleftreview.org/II/7/robert-wade-showdown-at-the-world-bank
- G. Caffentzis, ό .π., σελ. 7
- R. Wade, The management of common property resources: collective action as an alternative to privatisation or state regulation, ό.π., σελ. 104
- R. Wade, ό.π., σελ.105
- Fernando Huanacuni Mamani, Vivir Bien (Buen Vivir) : Η φιλοσοφία, οι πολιτικές, οι στρατηγικές και οι εμπειρίες από την εφαρμογή του, εκδ. Εναλλακτική Δράση, 2014
- G. Caffentzis, ό.π., σελ. 9
- Γιώργος Σμπώκος, Η επινόηση της αειφορίας : Πως επικράτησε το δόγμα της αέναης προόδου, εκδ. Οκτώ, 2015, σελ. 140
- Γ. Σμπώκος, ό.π., σελ. 210-211
- Serge Gutwirth, Isabelle Stengers, Η επανάκαμψη των commons θέτει το δίκαιο σε δοκιμασία, 2016, σελ. 3 http://meta-post.com/index.php/el/9-epanakampsi-twn-commons
- ό.π. σελ. 4
Ευχαριστίες :
Η συγγραφή του κειμένου έγινε στο πλαίσιο της «ομάδας αυτομόρφωσης για το Κεφάλαιο του Μαρξ» την οποία ευχαριστώ για τη συμβολή της. https://daskapital.espivblogs.net/
Εικόνα : Ένδοξη νίκη (Gloriosa Victoria), Diego Rivera, 1954, Μουσείο Καλών Τεχνών Πόυσκιν, Μόσχα. Μπορείτε να δείτε ολόκληρο τον πίνακα στον σύνδεσμο : https://commons.wikimedia.org/